Kronik dürtüsellik, bireyin düşünmeden hareket etme eğilimini sürekli hale getiren, anlık arzulara teslim olan bir davranış modelini tanımlar. Sadece bazen ortaya çıkan ani kararlarla sınırlı kalmaz; bu durum, günlük yaşamın her alanında - ilişkiler, iş, mali durum ve sağlık - tekrar eden sorunlara yol açar. Birey, dürtüselle hareket ettikten sonra sonuçları irdelemekte zorlanır ve sıklıkla pişmanlık duyar.
Genetik yatkınlık önemlidir; dopamin ve serotonin metabolizmasını etkileyen gen varyantları dürtü kontrol mekanizmalarını zayıflatabilir. Nörobiyolojik çalışmalar, prefrontal kortekste azalmış aktivite ve amigdala aşırı yanıtını göstermektedir. Erken çocukluk travmaları, istikrarsız bakım veren ilişkiler ve kronik stres de dürtüselliği tetikleyen çevresel risk faktörleridir.
Kronik dürtüselliğin sonuçları geniştir. Kişilerarası ilişkilerde ani öfke patlamaları veya kontrolsüz harcama alışkanlıkları gerginlik yaratır. İş yaşamında planlama eksikliği ve aşırı risk alma, proje yönetiminde başarısızlıklara neden olabilir. Mali sorunlar, ani yatırım kararları veya kumar davranışları ile artar. Sağlık açısından ise düzensiz beslenme, madde kullanımı ve trafikte tehlikeli davranışlar ortaya çıkabilir.
Tanı süreci, ayrıntılı bir klinik görüşme ve standart testlerin kullanımını içerir. Barratt Dürtüsellik Ölçeği (BIS-11) gibi envanterler, dikkat, motor ve planlama odaklı dürtüsellik boyutlarını değerlendirir. Klinik uzmanın, ADHD, bipolar bozukluk veya bazı kişilik bozuklukları gibi komorbid durumları da göz önünde bulundurması gereklidir.
Tedavi genellikle psikoterapi odaklıdır. Bilişsel davranışçı terapi (BDT), otomatik dürtü düşüncelerini tanıtarak, ‘dur-kontrol-et’ tekniğini öğretir. Dialektik davranış terapisi (DDT) ile stres toleransı ve duygu düzenleme becerileri geliştirilir. Acceptance and Commitment Therapy (ACT) ise bireyin olumsuz duygularla başa çıkmasına ve değerlerine odaklanarak daha dengeli kararlar almasına yardımcı olur.
Bazı vakalarda farmakoterapi destekleyici olabilir. ADHD’de kullanılan uyarıcı ilaçlar veya atomoksetin dürtüselliği azaltırken, seçici serotonin geri alım inhibitörleri (SSRI) ve duygu düzenleyiciler komorbid ruhsal sorunları hafifletebilir. İlaçlar, temel yaklaşımın tamamlayıcısı olarak görülür.
Günlük yaşamda düzenli farkındalık egzersizleri, tetikleyici durumları not alma, dürtü günlüğü tutma ve destek gruplarına katılma gibi yöntemler, kişinin kendi davranışlarını izleyip yönetmesine olanak tanır. Uzun vadeli iyileşme; terapi, kendini gözlem ve sosyal destek ağı kombinasyonuyla mümkündür.
